Saturday, July 18, 2009

Kabaong

Parabílar
Parasúgal
Paralímos
Paratágay
Pararánga
Parakantá
Parakákan
Paraandám
Pararehas
pantay án
mga bitís
pakagadán (7/18)

Friday, July 17, 2009

Eskort

United Nations kaidto, nagpili si maam nin duwang estudyante. An saro lalaki, an saro babae. Si duwa gigibuhon muse saka escort para sa parade ta celebration kan United Nations.

Pigpili ni maam si magayon-gayon ming kaklaseng babae tangarig maging muse. Si maam, pig-apod si pangaran ko. Ako daa an kapartner nya. Mayo man nagkontra sa klase.

Pagpurulian, pigkaulay kami ni maam. Pighapot nya kaming duwa kun igwa daa kami ni masusulot. Sabi kan si kaklase kong babae, igwa daa. Tapos, kan pighapot ako ni maam sabi ko, dai ko po aram. Hahaputon ko pa si mum.
Pagpuli ko sa harong, pigsabi ko na magiging escort ako sa parade. Pig hapot ko kun igwa daa akong masusulot. Sabi ni mum, “pwede an barong?” Sabi ko ihahapot ko ki maam.

Pag-otro aldaw, pig-announce ni maam na an flag mi daa Singapore. Kaipuhan mi daang magdara nin coupon bond saka art paper na kolor pula. Paghaloy-haloy, pighapot ako ni maam kun igwa akong masusulot. Sabi ko, “igwa, barong.” Dai man ako pwede mag barong ta Singapore ngani si na-assign sa class mi. Sabi ni maam, bako daang barong. Pighapot nya ako kun igwa pa akong iba. Sabi ko mayo na.

Naghapot si maam sa klase kun siisay igwa nin bado na pwedeng gamiton na costume para sa parade. (Yehey, papasublion garo ako) Nag-hands-up si saro kong kaklase, “ako po!” Sabi ni maam, “Sige darahon mo saaga. Tapos pagpwede, ika na an escort sa parade.” (02/2005)

Poro-program

Ang puon nin klase bako tulos leksyon. Aapodon ni maam si pinakamatali sa klase, gigibohon emcee sa poroprogram kan klase tapos aapodon nya an kada saro tanganig magkanta o magbayle.

Syempre, “ang unang bilang ay awit ng lahat.” Papatindogon kan emcee an gabos dawa si iba tinuturungka pa tapos makaranta an gabos. Paborito na dyan ang Ten Little Indian Boys, Oh Gak gak gak, Water Melon, I’m a Little Teapot na igwang Filipino version na Ako’y Isang Maliit na Pitsel saka syempre an sariling-atin saka walang-kamatayang Bahay Kubo.

Minsan, pagkakataon ini kan si napiling emcee na enot na apudon si mga barkada nya tapos ipapahuri si mga kaiwal. Minsan, pag-aram ni emcee na nasusupog ka, ika lugod an aapodon. Syempre, si pig apod, pipiririton pa kan si mga kaklase. Pag dai napirit, mahibi na sana. Pag napirit, makanta na lang sya. Bako sana man si emcee an nakakasaro. Pag ika si pig-apod tapos supog ka, siguradong ang irerecite idtong “Ako ay may tula. Mahabang-mahaba. Ako’y uupo. Tapos napo.” Dai ngani limang segundos tapos kana. Igwa man mga pig-aapod na napipiratan na sana. Naghihibi yan mientras na nagkakanta.

Pag naapod na an gabos saka pigpighuhuna kan emcee na mayo nang gustong magkanta, sasabihon nya na “Ang huling bilang ay awit ng lahat.” Tapos maduman si emcee ki maam na nakikitsismisan sa co-teachers tapos sasabihon nya na tapos na si program. Pag ginaganahan pa si maam na makitsismisan sasabihon nya, “Sige, saro pang program.” (02/2005)

Thursday, July 16, 2009

Ngud

Nganud bayá ngud
'baad mailud
mu kan'kung likud
bagu maglawud.
San dayday ingud. (7/16)

Tuesday, July 14, 2009

Kin Gab-i

Bagu kitá bumatáng syertuhún
mu sanáng tultul kang nakakaún
ta kin nganud iká pag-alupún
dirí mu ná aku paggisungún
agúm, habû na kung dayukdukún
ka mga pangatur'gán mung itún!

Sunday, July 12, 2009

Salà a Alàs

Sus, ika.
Ata ‘nay. Isod!
Sala ana Alas.
Dos iyan! Ata
aki. Sus!

DAKULANG TAO, sadit na tao


PADRE

DON, HONORABLE

ABOGADO, DOKTOR, ENHINYERO

MAESTRA, MAESTRO

AMONG


apô
paratinda
paraóma, pandáy
paralába
hoy!

Alágad kun mayò sindá, pàno na saná:

Fr.
Don, Hon.
Atty., Dr., Engg.
Mr., Mrs.
Sr.

(7/12/09)

--------------------
"During the year that I spent in Canaman, I frequently heard the labels "big people" (dakulang tao) and "little people" (sadit na tao) used in conversation. I found that townsmen usually referred to as big people had been placed in the upper diamond, while the little people fell into the lower. Each class moreover, had its own responsibility; each was expected to do certain things for the community or suffer the consequence of community displeasure. "
- Frank Lynch, Big and Little People: Social Class in the Rural Philippines

Saturday, July 11, 2009

An mga Para-Lagaylay

Sarabáy-sabay, riribáy-ribay
mga darágang harampáng, taraytáy
panatà an buhay sa pagbayle nin lagayláy

Mga tabáy, sara-sarabláy
sarabáy sa pagsaysáy kan si pagkadukáy
ni Sta. Elena kan krús ni Hesus na nagbaraybasáy

Mga habáyan, tara-tarabyón
pagpoón kan banggíng balanákon, maliwanágon
an bulan, ipigrorokyáw saimóng lalawgón

Saradít na mga bitís, swelas kiri-kiriskís
gobing kan mga paraduyág, panampáran, respondes parádis
sa ikawalóng beses, boses kan Elena oróg na pinakamahamís

Ritrato gikan sa Flickr

An mga Paradalan nin Para-Lagaylay

Miridbíd, tararáid an mga kaagíd
tangárig an saindáng mga darága ipámidmíd
ipig-andam sa krus sagkód pagtaráid

Arádong sa lambáng ibóng
kamagurángan, magtororógang, koronkón
sa hampáng kan antár, yaon an enterong haróng

Rimong-rimóng kan mga ngimot, tadóm
gobing sa walong bangging dadalanón, giromdóm
kan mga matáng panô nin pag-atom

Tirirípon, aragítong an mga agit-agitán
bàgong lalawgón, kaakian iribánan sa bangbángan
Mantáng sa palíbot, palís-palis an manlaen-láen na paradalán.

Ritrato gikan sa Flickr

Monday, July 6, 2009

Achievement Test

Kada taon nagkakaigwa kan inaapod na achievement test. Gabus na eskwelahan sa enterong probinsya nagte-take kaini tangarig maaraman kun aring district an may mas marhay na kalidad nin edukasyon saka matataling estudyante.

An test ginigibo sa kada eskwelahan kaya lang an mapa-test hali sa ibang banwaan tangarig malikayan an pagtukdo sa mga estudyante kun an mabantay si maestro man lang ninda.

Kan Grade IV kami, si proctor mi babae. Turuninongon man daa ngaya kami. Mayong karibuk-ribok. Pag-taoha si test paper, diretso tulos si pagsimbag. Silensyo. Mientrras na naghahaloy, nagsasakit na si mga hapot. Rilingaw mi si simbag sa ibang hapot. Si iba man, dai mi naagihan sa klase kaya sinasarakitan kami. Dai man makalinga-linga ta baad kuanon si test paper mi. Paghaloy-haloy, sabi kan si proctor mi, maluwas lang daa sya nin madali. Mayo pa giraray girirungan.

Mga duwang minutos na an nakakaagi, si iba naghaharapot na sa mga kataid. Si iba, mayo pa man giraray nin kiriling-kiling.

Pirang minuto pa si nag-agi, nagluwas ako. Sagin-sagin na naglustab. Nahiling ko si proctor mi, yaon duman sa purong room nakikiistoryahan sa mga kaibahan nya tapos sa mga teacher mi.

Pagbalik ko sa laog, sabi ko, "araogan na kamo ta yaon duman sa puro si nagbabantay samo."

Si mga dai na makatios, naghaharapot na sa mga kataid. Si iba, nagtirindog pa. Si mga “tultol” habo. Aangutan daa kami ni maam. Baka daa madakup kami.

Pig-sirip ko giraray sa luwas. Pwerte pa giraray si paki-istoryahan kan si proctor mi. Siguro, tuyo man idto kan mga teacher mi na libangon sya ta aram man ninda na dai kami makakatios na dai magkuropyahan pag mayong nagbabantay. Pigsenyasan ko si klase na sige lang sinda sa pag-ararugan ta nahihiling ko sya. Pagkangog-dangog ninda kan sinabi ko, tirindugan, kurupyahan saka ngiriritan. Tapos, naisip ko na ako dai nakaka-arog.

Sabi ko sainda, "lugi man ako."

Sabi kan si saro kong kaklase, sige lang daa ta sya na lang an masimbag sa test paper ko.

"Eh di okay!"

Sabi kan si saro kong kaklase, challenge daa. Sya naman daa mabantay. Dali-dali ako balik sa tukawan tapos nakikopyahan naman ako.

Pirang sigundo pa lang, nagbalik na sa tukawan nya si saro kong kaklase na nagsisirip duman sa pintuan. Nagbalik ako ta baka makadaraop ka. Paghaloy-haloy, nahiling ko na pabalik na si proctor mi. Pigsabihan ko si mga kaklase ko na pabalik na si maam. Dali-dali akong balik sa tukawan. Biglang turuninungan kami.

Pag-laog ni maam sabi nya, “Very good, mayong ribok.”

Kan Grade VI man, lalaki si naging proctor mi.

Pirang semana pa bago si test mi, pig parareview na kami. Aro-aldaw si review samuya. Igwa pa pati kami kaidtong seat plan. Iba man kan si seat plan mi pagkaklase. Pig rearrange si class, babae-lalaki.

Puon sa pila, entrance saka pagtukaw pigpraktisan mi. Kan nagpapractice kami kan paglaog sa classroom, eh di pirila, napasala si agi kan si kaklase ming nasa enotan kan pila. Dapat sa enotan maagi, nag-agi sya sa likod. Nasuya si maam. An ginibo nya, piggurudgod sya kapot sa t-shirt pasiring sa luwas. Panagiriton si hitsura nya. Gabos man kami napapangisi kaya lang pigpupurugulan mi ta baka pati samo maanggot. Nakapirang balik kami kaidto hanggan maperfect mi si pag-entrance hanggan pagtukaw. Kan exam day, perfect mi si pagentrance hanggan pagtukaw. Bilibon pati si proctor mi.

Si proctor mi maboot. Bako syang istrikto. Dawa arog kaidto, kami, kinakarabadohan saka malilipot si mga kamot. Kan pig tao na samo si test paper, deritso tulos si simbag mi. Mayo nindo giring-girong. Si proctor mi, pig-aasikaso si ibang test paper, mayo nin pakiaram samo. May mga hapot na pasil. Igwa man deficil. Si iba, obvious si answer. Si iba, masakiton. Pirang minuto nakaagi, si teacher mi sa sarong subject naghapit sa room. Kinukumusta kun okay an klase saka si nagbabantay samo. Paghaloy-haloy, nag-ulay si duwa; si teacher mi saka si bantay. Kami, tuninungon man giraray. Si iba, nangangabangaan na. Si iba, dugay na. Si teacher mi saka si proctor, nag-ngingiririt-ngirit, nag-iiri-iristoryahan saka nag-ngangara-ngarakngakan. Dai mi man aram kun ako pig-uurulayan ninda.

Pirang minuto pa, naghapot si teacher mi kun masakit man daa. Napasa si katuninungan kan klase. Nakaharangos nin halawig si iba. Nakangiririt si mga sereryusohon na marhay.

Nagtaram si proctor mi, “si sir baga nindo, kaklase ko kan highschool. Bara-barkada ko sya kaidto. Digdi palan sya nadistino.”

Nagpadagos kami magsimbag kan si test.

Paghaloy-haloy, nagtaram si proctor mi, “sige na, pwede kamo maghapot sa kataid nindo kun nasasakitan kamo.”

Suropog man daa ngaya kami. Inda kun nakangaralas lang talaga kami kan si pigsabi nya ta dai mi hinuhuna na sasabihon nya idto.

Pagkalihis nin trienta minutos, tarapos na kami. May sarong oras pa kuta na dapat kami sa pag-simbag pero nasimbagan mi na gabos.

Dece saiz, asin katorseng taon an nakalihis kan nanyari an mga ini, nangenot an sakong eskwelahan sa Achievement Test sa enterong Camarines Sur ngonyan na taon.

Sunday, July 5, 2009

Puting Polo

Putíng polo na gurànóhon
Atà na minsan man lang sùlotón
Naglilíhis an panahón
Luhay-lúhay man na naglálàtóm

Si mapolót na mantíkà dumán naglapaták
Ruminukrók, kuminamáng siring kan wágak
Iníng polo na dai tulós-túlos na naibábad
Malà ta an nagyéyelo-yelóng likidong mantsá
duman na nagtusmág

Taklâ kan tubig na ginagámit paglabá nakikisàbít pa bagá
Kurosò-kusóon, dagpukón man mag-âga
Garó aking sirò-siruôn
Dawà mo harumálon daing giróng-gírong

Pinirísan na nin ribó-ribong lemonsíito
Ibinábad na sa saróng planggánang sukà
Pignusnusán na nin tagók nin ibà
Dai man giráray mawarà-wárà

An mga digtáng dará man saná kan sakóng pagkadaínlikáy. (2/23/05)

Tsunami Dos Mil Cuatro

Si harárom asin maimbóng
na kadagatán kan Asya sa Sur
enocente tonínong asin daing giróng
apwera kan Deciembre Dos Mil Sinco.

Napurísaw gayód,
nguminorób-ngurob, nagribók!
nagpadangóg...
dumán sa irárom nag-angul nin makusóg!

Daing siring baga si angót
naghangos nin harárom dangan huminagomhóm
sa kahiwásan ruminuab, huminaklób
duminasmág sa kadagaân nin daing pakilábot!

Pag-abot sa baybáyon, rapás! dapang!
pati si mga pananóm saka istáran,
ginarabâ, pagkabuhay pinárà
buhay nin tawo, daing itinadâ. (5/5/05)